Firma musi sfinansować naprawę szkód wyrządzonych przyrodzie

Nowe przepisy mają zapewnić realizację zasady europejskiego prawa ochrony środowiska - polluter pays, czyli zanieczyszczający płaci. Wprowadzają one unijną dyrektywę 2004/35 w sprawie odpowiedzialności za środowisko w odniesieniu do zapobiegania szkodom wyrządzonym środowisku naturalnemu. Nakładają więcej obowiązków na firmy, których działalność stwarza duże zagrożenie ekologiczne bądź szkodzi gatunkom lub siedliskom chronionym. Teraz prowadzący działalność, która przyczyniła się do powstania szkody bądź zagrożenia,ponoszą koszty działań zarówno profilaktycznych, jak i służących naprawieniu szkód.

Przedsiębiorcy muszą więc bacznie uważać, czy ich działalność nie powoduje zmian w środowisku. Nowe regulacje są bowiem znacznie bardziej restrykcyjne od dotychczasowych. Do 29 kwietnia zakłady odpowiadały przede wszystkim za katastrofy ekologiczne - np. wyciek szkodliwej substancji z instalacji. Teraz problemem może okazać się nawet spadek populacji występującego w pobliżu gatunku roślin bądź zmniejszenie się w okolicy liczby ptasich gniazd.

Zgłosić szkodę w środowisku może każdy, zarówno pojedyncza osoba, jak i organ administracji publicznej czy organizacja ekologiczna. Z pewnością powinien to zrobić sam przedsiębiorca.

DLA KOGO USTAWA

Ustawa o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie (DzU nr 75, poz. 493) dotyczy praktycznie wszystkich podmiotów korzystających ze środowiska. Dzieli ich na dwie grupy:

Grupa 1 - dużego ryzyka

Najbardziej muszą uważać podmioty korzystające ze środowiska w taki sposób, że stwarzają ryzyko szkody -odpowiadają one za szkody i zagrożenia nimi, spowodowane swoją działalnością.

Szczególnie muszą uważać firmy prowadzące niektóre rodzaje działalności wymienione w art. 3 ust. 1 i 2 ustawy o szkodach, czyli:

¦ odbierające odpady komunalne od właścicieli nieruchomości, jeżeli muszą uzyskać zezwolenie zgodnie z ustawą o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (tekst jedn. DzU z 5 grudnia 2005 r. nr 236, poz. 2008 ze zm.);

¦ eksploatujące instalacje wymagające pozwolenia zintegrowanego, zgodnie z prawem ochrony środowiska, czyli m.in.
- zakłady eksploatujące instalacje w przemyśle energetycznym do spalania paliw o mocy nominalnej ponad 50 MW,
- niektóre zakłady przemysłu metalowego i obróbki metali,
-zakłady zajmujące się przetwarzaniem azbestu lub wytwarzaniem (albo przetwarzaniem) produktów zawierających azbest,
- niektóre zakłady produkujące szkło, w tym włókna szklane i włókna mineralne,
- niektóre zakłady produkujące wyroby ceramiczne,
-piece koksownicze,
- wiele zakładów chemicznych (także farmaceutycznych),
-niektóre obiekty zajmujące się składowaniem, termicznym przekształcaniem bądź unieszkodliwianiem odpadów,
-niektóre zakłady produkcji papierniczej,
- niektóre zakłady czyszczenia, odtłuszczania lub farbowania włókien bądź materiałów włókienniczych,
-niektóre garbarnie,
-niektóre ubojnie zwierząt,
- niektóre zakłady spożywcze,
- niektóre fermy drobiu i świń;

Jakie instalacje wymagają pozwolenia zintegrowanego, określa rozporządzenie z 26 lipca 2002 r. w sprawie rodzajów instalacji mogących powodować znaczne zanieczyszczenie poszczególnych elementów przyrodniczych albo środowiska jako całości (DzU z 2002 r. nr 122, poz.1055).

• ¦ wymagające pozwolenia na wprowadzanie gazów i pyłów do powietrza, zgodnie z prawem ochrony środowiska;
• ¦ zbierające, unieszkodliwiające bądź transportujące odpady, jeśli wymaga to zezwolenia albo wpisu do rejestru zgodnie z ustawą o odpadach (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 39, poz. 251 ze zm.);
• ¦ prowadzące międzynarodowy obrót odpadami;
• ¦ prowadzące działalność wymagającą uzyskania pozwolenia wodno-prawnego na wprowadzanie ścieków do wód lub ziemi, pobór bądź odprowadzanie wód powierzchniowych lub podziemnych albo retencjonowanie wód powierzchniowych, zgodnie z prawem wodnym;
• ¦ zajmujące się wprowadzaniem produktów genetycznie zmodyfikowanych do obrotu, ich zamkniętym użyciem oraz zamierzonym uwolnieniem do środowiska, zgodnie z ustawą o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 36, poz. 233);
• ¦ prowadzące produkcję, wykorzystanie, przechowywanie, składowanie, uwalnianie do środowiska i transport chemikaliów, zgodnie z ustawą o substancjach i preparatach chemicznych (DzU z 2001 r. nr 11, poz. 84 ze zm.), a także środków ochrony roślin, zgodnie z ustawą o ochronie roślin (DzU z 2004 r. nr 11, poz 94 ze zm.), i produktów biobójczych, zgodnie z ustawą o produktach biobójczych (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 39, poz. 252);
• ¦ zajmujące się transportem drogowym, kolejowym, morskim i wodami śródlądowymi towarów niebezpiecznych zgodnie z ustawą o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (DzU z 2002 r. nr 199, poz. 1671 ze zm.), ustawą o przewozie koleją towarów niebezpiecznych (DzU z 2004 r. nr 97, poz. 962 ze zm.), ustawą o bezpieczeństwie morskim (tekst jedn. DzU z 2006 r. nr 99, poz. 693), ustawą o żegludze śródlądowej (tekst jedn. DzU z 2006 r. nr 123, poz. 857).

Grupa 2 - mniejszego ryzyka

W tej grupie to nie rodzaj działalności decyduje o wystąpieniu szkody bądź zagrożeniu nią. Praktycznie może się ona zdarzyć każdemu korzystającemu ze środowiska, niezależnie od tego, jaki rodzaj działalności prowadzi. Taka szkoda bądź zagrożenie nią nie będzie ścigane zawsze - ale z pewnością wtedy, gdy dotyczy gatunków chronionych lub chronionych siedlisk przyrodniczych. Musi wystąpić z winy podmiotu. Ponieważ miejsc zajmowanych przez chronione gatunki czy cenne siedliska jest bardzo wiele, przedsiębiorcy muszą bardzo uważać.

Przykład 1

Podczas budowy osiedla mieszkaniowego obniżył się poziom wody w pobliskim jeziorku. Spowodowało to zagrożenie populacji gniazdujących tam ptaków oraz zmniejszenie się obszaru chronionej rośliny - rosiczki okrągłolistnej. Wydana wcześniej decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach tego nie przewidywała. Deweloper stawiający osiedle będzie musiał więc podjąć działania naprawcze, chociaż jego działalność nie niesie, zgodnie z ustawą o szkodach, ryzyka wystąpienia szkody w środowisku. Pogorszył bowiem stan środowiska w miejscu lęgu ptaków wędrownych i ograniczył siedlisko chronionej rośliny.

Przykład 2

W hurtowym składzie drewna wybuchł pożar, który dość szybko ugaszono. Ponieważ obiekt znajdował się w dzielnicy przemysłowej i w pobliżu nie było chronionych siedlisk ani miejsc gniazdowania ptaków, ani też nie występowały chronione gatunki roślin, zwierząt czy grzybów - przedsiębiorca nie będzie odpowiadał za szkody w środowisku. Zanieczyszczenia nie rozprzestrzeniły się bowiem na dużą odległość.

KTO NIE MUSI SIĘ MARTWIĆ

Są wyjątki, do których nie stosuje się ustawy, cześć z nich określa art. 4.

Nie stosuje się ustawy, jeżeli:

• ¦ od zdarzenia powodującego szkodę bądź zagrożenie nią upłynęło więcej niż 30 lat,
• ¦ gdy celem jest obrona kraju,
• ¦ gdy miała miejsce klęska żywiołowa,
• ¦ gdy do niepokojących zmian do chodzi przy prowadzonej zgodnie z zasadami zrównoważonej gospodarce leśnej,
• ¦ gdy chodzi o szkody jądrowe (regulowane prawem atomowym).

Nie będzie się również stosowało nowej ustawy, gdy szkoda powstała przed jej wejściem w życie - co nie znaczy, że przedsiębiorca w ogóle za takie zdarzenie nie odpowie; zrobi to, ale zgodnie z wcześniej obowiązującymi przepisami (zawarte były przede wszystkim wprawie ochrony środowiska).

Warto też zwrócić uwagę na wyłączenie zawarte w definicji szkody (art. 6 pkt 11). Mówi on, że szkoda w gatunkach chronionych lub chronionych siedliskach przyrodniczych nie obejmuje uprzednio zidentyfikowanego negatywnego wpływu wynikającego z działania podmiotu korzystającego ze środowiska zgodnie z art. 34 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody lub zgodnie z uzyskaną decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia.

Jest także furtka dla niektórych inwestycji budowlanych, które zostały zgłoszone (czyli są wykonywane na podstawie zgłoszenia) przed 28 lipca 2005 r. Można będzie do nich wystąpić teraz o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia. Warto to rozważyć, bowiem szansę na uniknięcie restrykcyjnych przepisów daje art. 9 ustawy z 26 kwietnia 2007 r. nowelizującej prawo ochrony środowiska.

Mówi on: Jeżeli przedsięwzięcie jest realizowane lub zostało zrealizowane w oparciu o zgłoszenie budowy lub wykonywania robót budowlanych lub zgłoszenie zmiany sposobu użytkowania obiektu budowlanego wydane na podstawie prawa budowlanego przed dniem wejścia w życie ustawy z 18 maja 2005 r. o zmianie ustawy Prawo ochrony środowiska oraz niektórych innych ustaw, uprawniony podmiot może złożyć, w terminie sześciu miesięcyod dnia wejścia w życie niniejszej ustawy, wniosek o wydanie decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach zgody na realizację przedsięwzięcia. Przepisy ustawy z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska stosuje się odpowiednio.

Czyli dla zgłoszeń dokonanych przed 28 lipca 2005 r. można będzie teraz wystąpić o decyzję po to, żeby w przyszłości skorzystać z opisanego powyżej art. 6 pkt 11, pozwalającego nie uznać szkody za szkodę.

CO PODLEGA OCHRONIE

Żeby dowiedzieć się, jakie gatunki i siedliska mogą sprawić kłopoty przedsiębiorcom, trzeba zajrzeć do ustawy o ochronie przyrody (DzU z 2004 r. nr 92, poz. 880 ze zm.) i rozporządzeń wykonawczych do niej.

Ustawa o ochronie przyrody wymienia dziesięć form ochrony, mówi o tym art. 6 ustawy - są w tym parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000. Przepisy o szkodach w środowisku dotyczą, jeśli chodzi o obszary Natura 2000, także tzw. listy cieni. Ustawa o szkodach dodaje do już istniejących nowe formy ochrony. Są to siedliska oraz miejsca rozrodu gatunków chronionych, a także miejsca lęgu, pierzenia i zimowania ptaków wędrownych oraz miejsca ich zatrzymywania się wzdłuż tras wędrówek.

Z kolei gatunków chronionych ptaków, roślin czy grzybów trzeba szukać w rozporządzeniach do ustawy o ochronie przyrody.

Są to:

¦ rozporządzenie ministra środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną (DzU z 2004 r. nr 168, poz. 1764),

¦ rozporządzenie ministra środowiska z 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (DzU z 2004 r. nr 168, poz. 1765),

¦ rozporządzenie ministra środowiska z 28 września 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną (DzU z 11 października 2004 r. nr 220, poz. 2237).

GDY ZASZKODZISZ, TO NAPRAWISZ

Jeżeli korzystająca ze środowiska firma dowie się o zagrożeniu, to będzie musiała od razu podjąć działania zapobiegawcze.

Gdy szkoda już wystąpi, przedsiębiorstwo rozpocznie działania naprawcze i za nie zapłaci. To znaczy, że będzie musiało np. oczyścić glebę lub wodę, przywrócić naturalne ukształtowanie terenu i roślinności, ponowne wprowadzić gatunki, które wyginęły, a nawet zaniechać działalności powodującej szkody. Decyzję w tej sprawie wyda wojewoda. Przewidziana ustawą kara grzywny ma być straszakiem dla przedsiębiorców, którzy będą próbowali uchylić się od tego obowiązku.

Co jest szkodą

Nie jest jeszcze wydane rozporządzenie określające kryteria, na podstawie których można będzie ocenić, czy doszło do szkody w środowisku. Jak wynika z projektu tego rozporządzenia, za taką można będzie uznać m.in. sytuację, gdy w lokalnej populacji ubędzie 5 proc. chronionego gatunku lub gdy powierzchnia siedlisk zmniejszy się o 5 proc. Jeżeli chodzi o szkody dotyczące wód, to kryteriami będzie choćby obniżenie klasy jakości wody czy zakaz kąpieli w miejscu do tego przeznaczonym. Szkody w powierzchni ziemi wystąpią m.in. wtedy, gdy się okaże, że zamierają rośliny bądź mikroorganizmy w glebie albo trzeba ograniczać działalność rolniczą lub chów zwierząt.

Jak naprawić

W jaki sposób konkretnie trzeba naprawić szkodę, określi także rozporządzenie - w sprawie rodzajów, warunków i sposobu prowadzenia działań naprawczych. Będą trzy rodzaje takich działań - podstawowe, uzupełniające i kompensacyjne, czyli takie, dzięki którym utracone wartości przyrodnicze odbudowuje się winnym miejscu. Z projektu rozporządzenia wynika też, że kompensacja powinna być przeprowadzona jak najbliżej miejsca wystąpienia szkody. I ten akt prawny jeszcze nie został wydany. Trzeba będzie uzgodnić z wojewodą, w jaki sposób prowadzący firmę, która spowodowała szkodę, ma prowadzić działania naprawcze.

Odpowiedzą solidarnie

Uwaga! Ustawę stosuje się także wtedy, gdy szkoda (zagrożenie) jest spowodowana emisją z wielu źródeł, jeżeli można ustalić, że do powstania szkody przyczynił się konkretny zakład. Jeżeli bezpośrednie zagrożenie szkodą (lub szkoda) wystąpiło z winy więcej niż jednego zakładu, to przedsiębiorcy odpowiadają za to solidarnie. Podobnie właściciel gruntu (władający gruntem) odpowiada solidarnie ze sprawcą szkody, który spowodował zagrożenie (szkodę). Właściciel nie poniesie kosztów tylko wtedy, gdy niezwłocznie po dowiedzeniu się o wystąpieniu szkody (zagrożenia), zgłosi to wojewodzie.

POINFORMUJ WOJEWODĘ

Szkodę może zgłosić każdy. Ale lepiej, żeby to zrobił sam przedsiębiorca.

Ponadto organy administracji i organizacje, które poinformowały o szkodzie (zagrożeniu), mogą wystąpić w ewentualnych postępowaniach naprawach strony.

Jednak najlepiej, żeby takie zdarzenie zgłosił sam przedsiębiorca. Trzeba poinformować zarówno wojewodę, jak i wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska. Tak samo należy postąpić, gdy zagrożenie nie ustąpiło, mimo prowadzenia działań naprawczych.

Kontaktów z wojewodą przedsiębiorca, który spowodował szkodę, będzie miał więcej. Będzie z nim musiał uzgodnić przeprowadzenie działań naprawczych, podając:

• ¦ obszar wymagający podjęcia takich działań,
• ¦funkcje tego obszaru,
• ¦ początkowy i aktualny stan środowiska,
• ¦ planowany zakres i sposób działań oraz przewidywane terminy ich rozpoczęcia i zakończenia.

Uzgodnienie także następuje w drodze decyzji administracyjnej. Określa stan, do jakiego ma być przywrócone środowisko, zakres i sposób działania oraz terminy. Zanim wojewoda wyda decyzję, skonsultuje to ze specjalistami - np. z Państwową Inspekcją Sanitarną, dyrektorem parku narodowego lub choćby dyrektorem regionalnej dyrekcji Lasów Państwowych. Wymigiwanie się od tego obowiązku niewiele pomoże. Jeśli sprawca nie podejmie działań, to bez uzgodnienia z nim dostanie od wojewody stosowną decyzję nakazującą wykonanie prac zapobiegawczych i naprawczych.

Wszystko w rejestrze

Sama szkoda lub zagrożenie nią zostanie wpisane do specjalnego, dostępnego w Internecie rejestru, który poprowadzi główny inspektor ochrony środowiska. W tym celu wojewoda, a przy sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi minister środowiska przekaże głównemu inspektorowi ochrony środowiska kopię tego zgłoszenia. Nie zrobi tego tylko wtedy, gdy odmówi wszczęcia postępowania, wydając stosowne postanowienie.

Natomiast kiedy podmiot korzystający ze środowiska poinformuje wojewodę o zakończeniu działań naprawczych, ten zgłosi głównemu inspektorowi ich zakończenie. Również to zostanie odnotowane w rejestrze.

Rejestr powinien ruszyć 1 stycznia 2008 r. Corocznie do końca lutego główny inspektor sporządzi raport o szkodach.

Potrzebne zabezpieczenie

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden nowy przepis zawarty w ustawie o szkodach. Nowelizuje on art. 187 prawa ochrony środowiska. Nakazuje zabezpieczenie roszczeń z powodu wystąpienia szkód lub zagrożeń w środowisku. Dotyczyć one mogą obiektów wymagających pozwoleń: zintegrowanego, na wprowadzanie substancji do powietrza, wodno-prawnego na wprowadzanie ścieków dowód lub do ziemi oraz nawytwarzanie odpadów. Jeszcze nie wiadomo, o jakie konkretnie instalacje może chodzić. Określi to rozporządzenie, którego wydanie nie jest obowiązkowe. Jeśli jednak zostanie wydane, to przedsiębiorcy muszą się liczyć z dodatkowymi wydatkami na obowiązkowe ubezpieczenie.

Jednak nawet w sytuacji, gdy polisa nie jest konieczna, warto się zastanowić nad jej wykupieniem. Chwila nieuwagi bądź zdarzenie losowe może bowiem spowodować konieczność poniesienia tak wysokich kosztów naprawy szkód, że firmie zagrozi bankructwo.